Doç Dr. Çağlar ERBEK
Araştırmacı - Yazar
Siyaset Bilimci
Kazakistan Cumhuriyeti Anayasasında temel hak ve hürriyetler Anayasanın “insan ve vatandaş başlıklı” ikinci kısmında (10 ile 39. maddeler arasında) düzenlenmiştir. Ancak Kazakistan Cumhuriyeti Anayasasında temel hak ve hürriyetler bizim anayasamızın aksine belirli bir sınıflandırmaya tabi tutmamıştır. 10. maddeden 38. maddeye kadar temel hak ve hürriyetler sayılmış 39. maddede ise temel hak ve hürriyetlerin sınırlanması rejiminden bahsedilmiştir.
İlk iki madde siyasi haklardan olan vatandaşlığı düzenlemiştir. 12. maddede ise insan hak ve hürriyetlerine dair bir çerçeve çizilmekte, insan hak ve hürriyetlerinin anayasada tanındığından ve anayasal güvenceye alındığından bahsedilmektedir. Anayasada vatandaş olup olmamasına ya da başka herhangi bir ayrıma bakılmaksızın herkesin doğuştan temel insan hak ve hürriyetlerine sahip olduğu vurgulanmıştır. Yabancılar anayasa ve uluslararası anlaşmalar aksini öngörmedikçe vatandaşlarla eşit haklara sahiptirler. Aynı maddede diğer kişilerin hak ve özgürlüklerini ihlal etmeme ve anayasal düzen ve toplum ahlakına aykırı olmama zorunluluğundan bahsedilmektedir.
13. maddede hak arama hürriyetinden bahsedilir. 13. maddede hak arama hürriyetinin yanı sıra ayrıca meşru müdafaa durumunun da bu hürriyete dahil olduğu belirtilmiştir. Ayrıca devletin ücretsiz hukuki yardım mükellefiyeti de burada düzenlenmiştir.
Kanun önünde eşitlikten bahsedilen 14. maddenin ikinci fıkrasında “köken, sosyal durum, görev ve mali durum, cinsiyet, ırk, milliyet, dini inanç, görüş, oturma yeri veya herhangi bir özellik nedeniyle kimseye ayrım yapılamaz” hükmü bulunmaktadır.
Anayasanın 15. maddesinde yaşama hakkı herkese tanınmış ve kimsenin bu haktan yoksun bırakılamayacağı belirtilmiştir. 16. maddede ise mahkemelerce verilmiş hürriyeti kısıtlayıcı cezaların ve güvenlik tedbirlerinin uygulanması düzenlenmiştir. Savcı izni olmaksızın tutuklama 72 saatle sınırlandırılmıştır.
17. maddede de işkence ve kötü muamele, insan onurunu zedeleyici cezalar yasaklanırken, 18. madde ilk fıkrasında kişisel ve ailevi sırların dokunulmazlığıyla şeref ve onurun korunması, ikinci fıkrasında ide haberleşme hürriyeti düzenlenmiş ve bu hakkın ancak kanunla izin verilen durumlarda sınırlanabileceği vurgulanmıştır. Konut dokunulmazlığı ise anayasanın 25. maddesinde düzenlenmiştir. Konut dokunulmazlığı kabul edildikten sonra maddede iki istisnaya yer verilmiştir. Bunlardan ilki mahkeme kararı ile konuta el konulması ikincisi ise arama yapmadır.
Anayasanın 19. maddesinde din hürriyeti ile düşünce ve kanaat hürriyeti bir arada düzenlenmiştir. Buna göre “herkes, kendi milliyetini, etnik, siyasi ve dini mensubiyetini belirtmek veya belirtmemek hakkına sahiptir”. Anadilde konuşma ve eğitim dilini seçme de aynı maddenin ikinci fıkrasında serbest bırakılmıştır. Anayasada Kazakça ve Rusçanın Kazakistan’da beraber kullanılacağının ifade edilmesi böyle bir seçim hakkı tanınması yolunu açmıştır. Dünya genelinde daha yaygın olarak kullanılan Rusça’nın da Kazakistan’da konuşulması insanlara özgürlük alanı tanımaktadır.
Madde 22’de ise vicdan hürriyeti düzenlenmiştir. Madde herkese vicdan özgürlüğü tanırken ikinci fıkrasında bu hakkı “vicdan özgürlüğü hakkının gerçekleştirilmesi, evrensel ve medeni hakların ve devlet karşısında ödevlerin sınırlandırılmasına veya bunlara şart koşulmasına yol açamaz” diyerek sınırlandırmıştır.
Bir diğer hürriyet ise madde 20’de düzenlenen, düşünce ve kanaat hürriyeti, düşünceyi açıklama ve yayma hürriyeti ve bilim ve sanat hürriyetidir. Bu üç hürriyet bir arada düzenlenmiştir. Maddenin ilk fıkrasında geçen “ Sansür yasaktır” ifadesi dikkat çekmektedir. Anayasa ifade hürriyetini güvence altına alırken diğer taraftan sansürü de yasaklayarak bu hükmünü daha da keskin bir hale getirmiştir. Bilgi edinme ve yayma hakkının istisnası olarak tüm devletlerde kendine yer bulan devlet sırrı kavramına yer verilmiştir.
Mülkiyet hakkı anayasanın 26. Maddesinde düzenlenmiştir. Yasal biçimde elde edilen her şeyin mülkiyetine sahip olabilme hakkı tanınırken miras da mülkiyetin geçişinde bir yol olarak anayasada yer almaktadır. Kamulaştırma da ayrıca düzenlenmiş ve bedelinin devlet tarafından ödenmesi halinde bunun mümkün olacağı anayasada belirtilmiştir.
Mülkiyet hakkını düzenleyen 26. maddenin son fıkrasında “herkes serbest girişimcilik hakkına sahiptir. Tekel faaliyetler kanunlarla düzenlenir ve sınırlanır. Haksız rekabet yasaktır.” ifadesi SSCB’den ayrılan Kazakistan’ın pazar ekonomisine geçiş sürecindeki anayasal desteği olarak düşünülebilir. Nitekim halk geçmişteki alışkanlıkların aksine serbest girişimciliğe yönlendirilmektedir. Bu durumun bilinçli bir devlet politikasının ürünü olduğu görülmektedir.
23. madde meslek kuruluşlarını, 24. madde çalışma hakkını, 28. madde sosyal güvenlik, 29. madde sağlık, 30. madde eğitim hakkını düzenlemektedir. 24. madde temel insan haklarından olan zorla çalıştırma yasağı da düzenlemiş ve istisnaları sıralanmıştır.
32. madde toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkı, 33. Maddede ise seçme ve seçilme hakkı düzenlenmiştir.
-min.png)